De Utrechtse gemeente Leusden ligt deels (aan de westzijde) op de hellingen van de Utrechtse Heuvelrug, met bos en heidevelden, en deels (oostelijk) in de Gelderse Vallei met vooral landbouwgrond. Naast het dorp Leusden maken ook de dorpen Achterveld, Leusden-Zuid en Stoutenburg en een aantal buurtschappen deel uit van de gemeente. De gemeente telt 30.401 inwoners (1 januari 2020). Aan de noordzijde grenst Leusden aan de gemeente Amersfoort.
In Leusden zijn twee omgevingsvisies gemaakt. De visie voor het buitengebied werd op 19 december 2017 vastgesteld; de visie voor het stedelijk gebied volgde in februari 2018. Hieronder worden beide visies toegelicht.
De omgevingsvisies
Kwaliteit en vitaliteit voorop (de omgevingsvisie voor het landelijk gebied) is evenals Dynamisch dorp in een dynamische regio (de omgevingsvisie voor het stedelijk gebied) opgesteld door een gemeentelijk projectgroep en een stuurgroep, in samenwerking met bureau LOS stadomland. De visie gaat onder meer in op de structuur en ontwikkeling van het dorp Achterveld, waarvan de dorpsraad sinds 2000 adviseert aan het College van Leusden.
De beide visies zijn het resultaat van een combinatie van drie uitgangspunten: (1) vraagstukken, als gevolg van snelle maatschappelijke ontwikkelingen en ambities van mensen in Leusden die zijn ‘opgehaald’ in de gemeente; (2) omgevingswaarden, waarmee wordt gedoeld op kenmerken van Leusden als ‘materiaal’ waarmee kan worden gewerkt – zoals ruimtelijke kwaliteiten van groen, cultuurhistorie en milieu, evenals functionele kwaliteiten zoals bereikbaarheid en voorzieningen – en (3) verantwoordelijkheden van de overheid.
In de visie voor het landelijk gebied wordt een aantal strategische keuzes voorgesteld. Dit gaat om de keuze voor (1) een brede economische basis van het platteland, die bijdraagt aan de kwaliteit en beheer van de kernkwaliteiten en een vitaal platteland; (2) de grondgebonden veehouderij, waarbij wordt gezocht naar een toekomstbestendige en duurzame koers, (3) een sterkere verbinding van stad en land en het vergroten van de maatschappelijke betrokkenheid bij het landschap, (4) het watersysteem en het landschap, sturend bij uitbreiding of realisatie van functies, en (5) samenwerking met bewoners en gebruikers van het platteland bij het inspelen op klimaatverandering en de energietransitie.
In de visie voor het stedelijk gebied wordt uiteengezet dat Leusden zich de afgelopen decennia heeft ontwikkeld van een ‘woongebied met bedrijventerreinen bij Amersfoort’ tot een groot dorp met een sterke eigen sociaaleconomische samenhang, een eigen cultuur van samenleven en daarmee een eigen identiteit. Leusden is een rustige groene woongemeente, gericht op haar sociale kracht en groene kwaliteiten. De gemeente wil deze kwaliteiten aanpassen en uitbouwen. Daarbij zoekt zij aansluiting bij de dynamiek in de regio, waar dat iets toevoegt aan de dorpse kwaliteiten. Leusden maakt strategische keuzen: een blijvend beheerste groei van ongeveer 50 woningen per jaar, te realiseren door stenig gebied te verdichten en een groene ontwikkelstrategie in te zetten voor extra woningen in het buitengebied. Als laatste kiest de gemeente ervoor om het stedelijk gebied gemengd, groen en gezond te ontwikkelen.
Enkele jaren geleden maakte Leusden de omslag naar ‘de samenleving voorop’, ofwel: de gemeente is niet meer alleen initiatiefnemer. Zij bepleit ‘uitnodigingsplanologie’ om beter aan te kunnen sluiten op de snelle veranderingen in de maatschappij. Deze omslag kan plannen opleveren die vanuit de behoefte en de energie uit de in de samenleving ontstaan.
Omgevingskwaliteit
Voor Leusden is de kwaliteit van het landschap bijzonder belangrijk. Initiatieven worden getoetst aan het Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei (LOP). De strategische keuzes uit het LOP zijn in de omgevingsvisie opgenomen, waarbij de kwaliteiten van het landschap hernoemd zijn als ‘omgevingswaarden’. Daardoor zijn de belangrijkste landschapskwaliteiten uit het LOP sturend voor nieuwe (economische) ontwikkelingen in het landelijk gebied van Leusden.
Leusden werkt met ‘omgevingswaarden’ die aangeven wat de waarde(n) van een gebied zijn. Per (deel)gebied zijn waarden en kwetsbaarheden omschreven en wordt aangegeven wat de visie is en hoe de doelen bereikt kunnen worden. Andere omgevingswaarden zijn rust, water, milieukwaliteit en veiligheid.
Bij functieverandering en hergebruik van erven is ruimtelijke kwaliteit het uitgangspunt in de visie voor het landelijk gebied. De Provinciale Ruimtelijke Structuurvisie (PRS) staat ruim hergebruik toe als er ruimtelijke kwaliteitswinst kan worden behaald. Hiertoe biedt de gemeente, afhankelijk van de verschillende ruimtelijke kwaliteit per locatie, een maatwerktraject onder de noemer ‘intermezzo maatwerk’. De visie beschrijft de verschillende stappen die een initiatiefnemer met diens initiatief moet nemen.
Voor het stedelijk gebied ziet de gemeente het als haar verantwoordelijkheid om de (woon)kwaliteit van Leusden ook in de toekomst te behouden, en om samen met andere overheden en de samenleving waardevolle gebiedskwaliteiten te beschermen en gebieden doordacht te ontwikkelen. Hiertoe wil de gemeente afspraken maken met eigenaren en belanghebbenden, bijvoorbeeld via convenanten, om hieraan invulling te geven en bij te kunnen dragen.
Participatie
In de visie wordt het proces dat is doorlopen toegelicht. Dit proces bestond uit drie hoofdstappen, die elk een eigen participatievorm kenden. Allereerst, het achterhalen van de vraag en de eigen (gemeentelijke) verantwoordelijkheden. Ten tweede: het bedenken van de visie als antwoord op die vraag, en ten derde: het opstellen van het boekje waarin de omgevingsvisie is gegoten.
Zo’n 100 mensen deden mee aan publieksbijeenkomsten in de fase die was gericht op de vraagstukken. Ongeveer 150 mensen discussieerden mee met de ‘cocreatiefase’ op internet. Vanuit de gemeente dachten ongeveer 15 ambtenaren mee.
In de jaren 2016/2017 waren bewoners op verschillende manieren betrokken: via interviews met verschillende stakeholders en via werkplaatsbijeenkomsten met bewoners, ondernemers en maatschappelijke partijen. Specifiek onderdeel was een gebiedsconferentie, waarin werd gezocht naar oplossingen voor de belangrijkste vraagstukken. Hiernaast vond een internetconsultatie plaats waarbij reacties op de belangrijkste oplossingen van de concept-visie werden gepeild.
De visies spreken van een groot vertrouwen in het organiserend vermogen van de inwoners van Leusden. Daarvoor wil de gemeente daadwerkelijk ruimte maken, en zichzelf waar dat kan bescheiden opstellen. Hiervoor wil zij haar invloed ten opzichte van de ‘verzorgingsstaat’ beperken en verleggen naar een regisserende rol in de ‘participatiesamenleving’, op basis van maatschappelijk initiatief. De gemeente wil regeldruk verlagen en procedures vereenvoudigen, maar benadrukt ook dat zij een verantwoordelijkheid heeft bij het afwegen van belangen: de rol van de overheid wordt belangrijk als de samenleving er niet uitkomt, of als er zaken van algemeen belang spelen.
